Pisownia w 2026 roku. Idą zmiany zasad ortograficznych!

Rada Języka Polskiego w komunikacie z 10 maja 2024 roku opublikowała listę 11 uchwalonych przez nią zmian obowiązujących do tej pory zapisów. Jest to najobszerniejsza jednorazowa reforma od 1936 roku. Mimo to nie zamierza ona dotykać tak fundamentalnych elementów jak pisownia z „rz”, „ch” i „ó”, których istnienie wynika z samego systemu języka. Modyfikuje ona jedynie niektóre, wprowadzone w ramach przyjętych niegdyś konwencji, reguły.

Zmiany te w większości sprowadzają się do uproszczenia obowiązujących zasad, ujednolicenia zapisu oraz likwidacji wyjątków. Pozwoli to łatwiej tworzyć poprawne teksty, uwalniając nas od konieczności wnikania w niuanse znaczeniowe. Zarazem jednak tworzone zapisy niekiedy staną się mniej jednoznaczne. Zniknie choćby ortograficzne rozróżnienie między Rzymianinem ze starożytnego imperium i rzymianinem ze współczesnej stolicy Włoch. Nie będzie już też różnicy między nieskończonym Wszechświatem i nie skończonym (nie rozwiązanym do końca) zadaniem z matematyki.

Co nas dokładnie czeka?

1. Pisownia dużą literą nazw mieszkańców miast, wsi, osiedli oraz dzielnic

Dotychczasowa reguła mówiła, iż o ile nazwy mieszkańców regionów oraz większych jednostek administracyjnych i geograficznych (państw, kontynentów i planet) pisane są dużą literą, o tyle wszystkich mniejszych niż region już małą. Przyjęte rozróżnienie było czysto arbitralne. Nowa reguła tworzy zatem bardziej spójny wewnętrznie system. Zagubieniu ulegnie jednak rozróżnienie między Meksykaninem (mieszkańcem Meksyku) i meksykaninem (mieszkańcem miasta Meksyk). Dopuszczalny pozostanie jednak zapis małą literą nieoficjalnych, żargonowych (i nierzadko deprecjonujących) nazw etnicznych. Poprawne będą zatem zarówno zapisy: Angol, jak i angol, Kitajec oraz kitajec. Pamiętajcie jednak, że mówimy tu jedynie o kwestii zapisu małą/dużą literą, a nie zasadności używania tego typu słownictwa.

2. Pisownia dużą literą nazw samochodów, urządzeń i wyrobów przemysłowych określonych marek

Obowiązująca do tej pory reguła mówiła, że dużą literą zapisujemy jedynie nazwy samych marek oraz stojących za nimi firm. Zapisane wielką literą słowo Fiat czy Nokia zawsze oznaczało przedsiębiorstwo. Po zmianie będziemy jednak w ten sposób mogli wskazać również na pojedynczy przedmiot danej marki.

3. Rozłączna pisownia ruchomej końcówki czasownika w trybie przypuszczającym (-bym, -byś, -by, -byśmy, -byście) ze spójnikami

Według dotąd obowiązującej reguły w przysłowiu „Gdyby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała” (czyli: to nie złamałaby nóżki), toby należało zapisywać jako jeden wyraz.

Co ważne, zmiana nie obejmie samodzielnych wyrazów: aby, ażeby, byleby, chociażby, choćby, czyżby, gdzieżby, gdyby, iżby, jakby, jakoby, jakżeby, niby, niżby, żeby, przypominających jedynie złożenia spójnika z cząstką -by. Zgodnie z regułami zreformowanej ortografii kozie przysłowie przyjmie zatem postać: „Gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała” z zachowanym jako pojedynczy wyraz gdyby.

Zachowane zostanie także rozróżnienie między jakby i jak by. Spójrzcie przykładowo na zdania: „Jakby śpiewał, ale naprawdę jedynie poruszał ustami” oraz „Jak by śpiewał, to by wydawał jakieś dźwięki”.

4. Ujednolicona, łączna pisownia nie- z imiesłowami odmiennymi niezależnie od ich znaczenia

Równocześnie zniesiona zostanie możliwość zastosowania pisowni rozdzielnej w celu świadomego zróżnicowania znaczeń! Przed rokiem 1997 termin nieskończony (niemający końca) należało zapisywać razem, natomiast nie skończony (niewykonany w całości) osobno. Reforma z 1997 ujednoliciła te zapisy do formy łącznej, pozwalając jednak na świadome użycie rozdzielnej pisowni do oddania czasownikowego znaczenia danego imiesłowu, na przykład nie skończona książka. Reforma z 2026 odbierze nam jednak tę możliwość, wprowadzając w każdym wypadku taką samą pisownię.

5. Ujednolicona pisownia małą literą przymiotników tworzonych od nazw osobowych zakończonych na -owski zarówno w znaczeniu dzierżawczym, jak i przymiotnikowym

Dotychczasowa reguła mówiła, że dużą literą zapisujemy dramat Szekspirowski (dramat napisany przez Szekspira), małą zaś dramat szekspirowski (tworzony w stylu Szekspira, charakteryzujący się między innymi pozbawieniem chóru oraz brakiem jedności czasu, miejsca i akcji). RJP znów ujednolica pisownię, pozbawiając  nas niuansów znaczeniowych.

6. Łączna (również w złożonych zestawieniach) pisownia przedrostka pół- z wyrazami pospolitymi oraz zapis z dywizem w nazwach własnych

Jako przykłady wskazuje się tu takie słowa jak półanalfabeta, półśpiąc, półżywy, półżartem oraz pół–Polak.

Dotychczasowa reguła mówiła, że jeżeli zestawiamy ze sobą dwa słowa zawierające cząstkę pół-, to w takich wyrażeniach zapisujemy ją osobno. Tak było chociażby w „pół żartem, pół serio” albo w zdaniu „Chopin był pół Polakiem, pół Francuzem”.

7. Dopuszczalność trzech różnych form zapisu dla występujących zazwyczaj razem par równorzędnych, podobnych lub identycznych wyrazów

Od początku 2026 roku poprawne będą zatem następujące zestawienia:

– z łącznikiem: tuż-tuż, trzask-prask, bij-zabij;

– z przecinkiem: tuż, tuż; trzask, prask; bij, zabij;

– rozdzielnie: tuż tuż, trzask prask, bij zabij.

Do tej pory reguły zawierały odmienną i niekonsekwentną pisownię dla różnych tego typu zestawień: tuż-tuż, bij zabij oraz raz, dwa i raz-dwa. W tym ostatnim przypadku różnica zależała od tego, czy mieliśmy do czynienia z dyktowaniem tempa, czy z określeniem szybkości działania. Teraz nie będziemy musieli się dwa razy zastanawiać nad tym, który zapis był przyporządkowany do danego zwrotu!

8. Zwiększenie zakresu wykorzystania dużych liter w wyrazach składających się na nazwy własne

Dotyczy to kilku różnych przypadków:

a) Nazw komet – zapis wszystkich członów dużą literą

Poprawne zapisy to zatem: Kometa Halleya czy Kometa Enckego. Dotąd słowo „kometa” zapisywaliśmy małą literą, ponieważ nie wchodziło w skład nazwy własnej, będąc jedynie określeniem klasy obiektu.

b) Nazw geograficznych i miejscowych, których drugi człon jest rzeczownikiem w mianowniku

Od nowego roku będzie obowiązywał zapis wszystkich członów dużą literą: Morze Marmara, Pustynia Gobi, Półwysep Jukatan, Wyspa Uznam. Tu rzeczywiście należy się przychylić do decyzji RJP. Dotychczasowa reguła była bowiem niekonsekwentna i kazała zapisywać dużą literą jedynie wyrazy poprzedzające rzeczowniki w dopełniaczu bądź przymiotniki: Góra Kościuszki, Morze Bałtyckie. Wyjątkiem były rzeczowniki w mianowniku: jezioro Gopło, morze Marmara. Łatwo można się było w tym pogubić.

c) Nazw własnych zaczynających się od słowa: aleja, brama, bulwar, osiedle, plac, park, kopiec, kościół, klasztor, pałac, willa, zamek, most, molo, pomnik, cmentarz – zapis wszystkich członów dużą literą

Wkrótce obowiązujące będą więc zapisy: Aleja Róż, Brama Warszawska, Plac Zbawiciela, Park Kościuszki, Kopiec Wandy, Kościół Mariacki, Pałac Staszica, Zamek Książ, Most Poniatowskiego, Pomnik Ofiar Getta, Cmentarz Rakowicki. Zachowujemy jednak pisownię małą literą wyrazu ulica, a zatem: ulica Józefa Piłsudskiego. Dotychczasowa reguła kwalifikowała bowiem takie słowa jak: aleja, plac, most jako rzeczowniki pospolite określające rodzaj obiektu. Wyjątkiem była sytuacja, gdy stanowiły one rdzenną część nazwy własnej, na przykład: Aleje Jerozolimskie, Pałac Kultury i Nauki.

d) Nazw lokali usługowych i gastronomicznych – zapis wszystkich członów dużą literą z wyjątkiem przyimków i spójników

Nie trzeba się już będzie zastanawiać, który człon ma być duży, który mały, a który dodatkowo wzięty w cudzysłów. Zapisy mają być ujednolicone. Przykładowo można wskazać następujące: Kawiarnia Literacka, Księgarnia Naukowa, Kino Charlie, Teatr Wielki, Apteka pod Orłem, Hotel pod Różą, Karczma Słupska, Pierogarnia Krakowiacy, Pizzeria Napoli, Bar Flisak, Restauracja pod Żaglami, Winiarnia Bachus, Zajazd u Kmicica. Dotychczasowa reguła uzależniała bowiem formę zapisu od tego, czy takie słowa jak hotel czy kawiarnia stanowiły część nazwy własnej obiektu, czy też jedynie jego określenie rodzajowe.

e) Nazw orderów, medali, odznaczeń, nagród i tytułów honorowych – zapis wszystkich członów dużą literą z wyjątkiem przyimków i spójników

Poprawne formy od nowego roku to: Nagroda Nobla, Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej czy Nagroda Rektora za Wybitne Osiągnięcia Naukowe. Dotychczasowa reguła wskazywała pisownię dużą literą jedynie tych orderów, medali i odznaczeń, których nazwa występuje w mianowniku lub jej drugi człon nazwy jest w dopełniaczu, na przykład Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino, Order Orła Białego, Krzyż Zasługi, Medal Wojska Polskiego. Znów idziemy w jednolitość!

9. Dopuszczalność rozdzielnej pisowni cząstek super-, ekstra-, eko-, wege- mini-, maksi-, midi-, mega-, makro-, mogących występować również jako samodzielne wyrazy

Dotąd reguła mówiła, że przedrostki te pisze się łącznie z następującymi po nich wyrazami, na przykład supersamochód. Jeśli zaś kolejny wyraz pisany jest wielką literą, stosowana jest pisownia z łącznikiem: super-Polak. Od stycznia przyszłego roku prawidłowe staną się zarówno zapis: minisukienka, jak i mini sukienka, ponieważ spotykamy też formę: sukienka mini.

10. Ujednolicona, łączna pisownia przedrostków niby- i quasi- z wyrazami pospolitymi oraz zapis z dywizem w nazwach własnych

Od nowego roku napiszemy: nibyartysta, nibynóżka, quasinauka, niby-Polak, quasi-Amerykanin. Dotąd cząstki niby- i quasi- pisaliśmy z dywizem: niby-artysta, quasi-gwiazda, z wyjątkiem nazw botanicznych, dla których przyjęto inną konwencję zapisu: nibybłona, nibynóżki.

11. Łączna pisownia nie- z przymiotnikami i przysłówkami odprzymiotnikowymi także w stopniu wyższym i najwyższym

Zacznijmy się przyzwyczajać do potworków w postaci: niemiły, niemilszy, nienajmilszy, niemiło, niemilej, nienajmilej. Dotychczasowa reguła mówiła, że cząstkę nie- z przymiotnikami i przysłówkami odprzymiotnikowymi zapisujemy łącznie, ale tylko w stopniu równym. Rozłącznie zaś w stopniach wyższym i najwyższym. Zatem niegorący, ale nie gorętszy, nie najgorętszy. Teraz będzie jednolicie!

Myślicie, że rzeczywiście będzie łatwiej?